ژاپن برای تهران هشدار زلزله طراحی می‌کند

تجربه ژاپن در «اطلاع لحظه‌ای از وقوع زلزله» که آخرین بار در مارس 2011 مردم این کشور را از آستانه زلزله‌و‌سونامی ویرانگر آگاه کرده بود، قرار است در تهران پیاده‌سازی شود.
پیش‌تر دو نهاد دولتی هر کدام به صورت مستقل در نظر داشتند با اختراع سامانه‌ای که بتواند دقایقی قبل از زلزله‌، علایم اخطاری از خود ساطع کند، زلزله‌بزرگ تهران را پیش‌بینی کنند.
برای این منظور سازمان زمین‌شناسی کشور –وابسته به وزارت صنایع- در سال86 با تعبیه یک دستگاه در کوه‌های توچال تهران انتظار داشت حرکت گسل‌های تهران را پیش از آنکه به زمین‌لرزه در داخل پایتخت منجر شود رهگیری کند. سه سال بعد مرکز تحقیقات مسکن – وابسته به وزارت مسکن- نیز از طراحی سامانه‌ای در مجاورت پارک پردیسان خبر داد و مدعی شد این سامانه قادر است زلزله را 24 ساعت قبل از وقوع، هشدار دهد.
در این سال‌ها زلزله‌بزرگ نه آمده و نه قابل پیش‌بینی بوده که صحت عملکرد این دو دستگاه را مورد آزمون قرار دهد. به همین خاطر سازمان مدیریت بحران شهر تهران صرف‌نظر از راستی‌آزمایی آنچه در داخل کشور برای رهگیری زلزله‌بزرگ ساخته‌شده، همکاری با یک گروه معتبر ژاپنی را شروع کرده که به واسطه آن، قرار است تهران به سامانه هشدار سریع زلزله تجهیز شود. آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن –جایکا- به موجب قرارداد همکاری با تهران که از 6 ماه پیش به جریان افتاده و مدت زمان انجام آن 35 ماه تعریف شده است، می‌خواهد امکان هشدار زلزله‌بزرگ را از 2 تا حداکثر 20 ثانیه قبل از وقوع، برای مسوولان پایتخت فراهم کند.
شبیه این سامانه، در زلزله سال گذشته فوکوشیمای ژاپن، 30 ثانیه قبل از شروع زمین‌لرزه از طریق پیامک به تلفن‌همراه مردم، علامت هشدار ارسال کرده بود.
گروه ژاپنی فعال در پروژه هشدارسریع زلزله تهران، قصد دارند از فاصله زمانی بین دو موج زلزله –موج p که موج پیشرو محسوب می‌شود و خطر آنچنانی ندارد و موج S که موج مخرب و اصلی به حساب می‌آید- استفاده کرده و با شناسایی موج اول، اخطار آمدن موج دوم را اعلام کنند.
فقط به مسوولان اطلاع می دهیم
پس از گذشت شش ماه از حضور اعضای گروه آژانس همکاری بین‌المللی جایکا در سازمان مدیریت بحران تهران برای ارزیابی پروژه سیستم سریع زلزله و توسعه سیستم شتاب نگاری زلزله در سطح شهر تهران اولین نشست تخصصی با حضور نمایندگان وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مهم تهران روز گذشته برگزار شد.
محسن نادی، قائم مقام سازمان مدیریت بحران به عنوان رییس پروژه جایکا از عملیاتی شدن سیستم اطلاعات شدت لرزه‌ای تا پایان سال و آغاز مطالعات سیستم هشدار سریع زلزله در فاصله زمانی 2 تا 20 ثانیه اولیه پس از وقوع زلزع در 29 ماه باقی مانده از زمان پروژه خبر داد و اعلام کرد: در فاز اول اجرای پروژه در تنها دستگاه‌ها و سازمان‌های حیاتی شهر مثل اداره‌های آب، برق و گاز به این سیستم مجهز خواهند شد تا در صورت وقوع زلزله تمامی شریان‌های حیاتی به صورت اتوماتیک قطع شوند.
نادی، رییس پروژه جایکا اظهار کرد: با توجه به شرایط شهر تهران بنا نداریم در چندین سال آینده سیستم هشدار سریع زلزله را به صورت عمومی راه‌‌اندازی کنیم؛ چرا که امکان هرج و مرج در شهر وجود دارد اما ممکن است در سال‌های بعد این سیستم به صورت آژیر هشدار تنها چند ثانیه پس از وقوع زلزله به مردم امکان پناه گرفتن دهد.
او ادامه داد: البته در حال حاضر قطع شریان حیاتی یا هشدار در کارخانه‌ها و پالایشگاه‌های اطراف تهران برای جلوگیری از وقوع خطرات احتمالی بعد از زلزله مثل آتش‌سوزی به همان اندازه اهمیت دارد.
او تصریح کرد: با توجه به کانون رخداد زلزله فاصله دو موج اول و دوم زلزله متفاوت خواهد بود که احتمالا این فاصله بین 2 تا 20 ثانیه در نوسان است که البته 20 ثانیه مطلوب‌ترین حالت ممکن خواهد بود.
نادی در خصوص هزینه اجرای این پروژه برای شهر تهران نیز گفت: هزینه اجرای پروژه چندان بالا نیست، به خصوص برای کارخانه‌هایی مثل پالایشگاه تهران اما با این وجود بنا نداریم قیمت اجرای پروژه را اعلام کنیم؛ چون مشکلاتی را به دنبال خواهد داشت. در این باره مظفری معاون پیشگیری و کاهش خطرپذیری سازمان مدیریت بحران نیز عنوان کرد: برای انجام مطالعات فرصت چندانی نداریم، چون در صورت بروز حادثه تنها شهر تهران دچار حادثه نمی‌شود بلکه کرج، شهریار و سایر شهرهای اطراف تهران نیز آسیب خواهند دید.
سوگیو ایمامورا کارشناس سیستم هشدار سریع زلزله گروه جایکا به تشریح چگونگی راه اندازی و اجرای سیستم هشدار سریع زلزله در تهران پرداخت و گفت: قبل از راه اندازی سیستم باید طرح را با شرایط تهران بررسی کنیم تا قابلیت راه اندازی آن قطعی شود.متن این گفت‌وگو را در زیر بخوانید:
سیستم هشدار سریع زلزله تنها چند ثانیه قبل از وقوع زلزله هشدار خواهد داد. چطور ممکن است این چند ثانیه برای ساماندهی نجات مردم کمک کند؟
هشدار سریع چند ثانیه قبل از وقوع زلزله کار می‌کند. زمان سیستم برای هشدار از زمانی آغاز می‌شود که زلزله در نقطه اولیه (P) اتفاق می‌افتد. این سیستم موج اولیه را شناسایی می‌کند موج اولیه از طریق سنسوری که در نزدیک کانون زلزله نصب شده است ثبت و ارسال می‌شود و فورا پس از تحلیل و آنالیز اولیه می‌توان تخمین بزنیم که مرکز زلزله در کجا قرار دارد. علاوه بر این می‌توان با استفاده از این سیستم بزرگی زلزله را شناسایی کنیم. اگر بتوانیم محل زلزله و بزرگی آن را تخمین بزنیم می‌توانیم برآورد کنیم چه زمانی موج ویرانگر یعنی موج دوم به نقطه دیگر خواهد رسید. در مجموع اگر بتوانیم موج اولیه را درست شناسایی کنیم چند ثانیه قبل از اینکه موج زلزله به ما برسد ثانیه‌هایی زمان خواهیم داشت.
آیا دانش فنی گروه جایکا برای راه‌اندازی سیستم هشدار سریع زلزله در تهران که در شرایطی متفاوت از ژاپن قرار دارد، قابلیت اجرایی دارد ؟ چرا که در تهران با انبوهی از ساختمان‌های فرسوده مواجه هستیم، در حالی که بسیاری از ساختمان‌های ژاپن در مقابل زلزله مقاوم سازی شده اند.
در زلزله‌هایی که فاصله آنها خیلی کم است زمان کافی برای ارسال هشدار وجود ندارد.
حتی در حدود 2 تا 3 ثانیه؟
شاید هم کمتر از یک ثانیه. همه شرایط به فاصله منطقه هدف و مرکز زلزله بستگی دارد. مثلا اگر دقیقا زلزله در زیر پای ما اتفاق افتد معلوم است که ما هیچ زمانی برای هشدار دادن نداریم. اما در یکی از مطالعاتی که بر روی زمین‌لرزه شهر ری انجام شد با توجه به اینکه حدودا 20 کیلومتر با سازمان مدیریت بحران (منطقه 5) فاصله داشت متوجه شدیم که بین دو موج زلزله حدود 6 ثانیه فاصله است، اما چون پردازش اطلاعات 2 تا 3 ثانیه زمان می‌برد تنها 3 تا 4 ثانیه زمان کافی نخواهد بود.
پس باید امیدوار باشیم که کانون زلزله از ما دورتر باشد حتی با وجود سیستم هشدار سریع زلزله؟
بله. هر چه دورتر بهتر.
ولی در مورد تهران کانون‌های زلزله مثل گسل نیاوران در داخل شهر قرار گرفته‌اند و قابلیت اجرایی سیستم را تا حد زیادی پایین می‌آورد؟
بله.مشکل همین است؛ اما در این صورت نیز این سیستم می‌تواند به عنوان هشدار سریع برای شهرهای اطراف مطرح شود.
این موضوع را در تحقیقات در نظر می‌گیرید؟
اگر قرار باشد کانون زلزله در داخل شهر باشد هر سیستم هشدار سریع زلزله در همین وضعیت خواهد بود. اما در خصوص قطع شدن شریان‌های اساسی مثل گاز ما به سیستم هشدار سریع زلزله و زمان زیادی نیاز نداریم بلکه حتی با استفاده از سیستم اطلاعات شرکت لرزه‌ای همین که پیام دریافت شد، جریان قطع می‌شود.
پس قسمت اصلی پروژه بر روی شریان‌های حیاتی و مجهز شدن سازمان‌ها به این سیستم قرار گرفته است؟
نه. این موضوع خارج از حوزه پروژه جایکا است. این پروژه بیش از 3 سال طول نمی کشد و در این مدت تلاش می‌کنیم سیستم هشدار سریع زلزله را در تهران ارزیابی کنیم؛ چون شرایط ژاپن با تهران کاملا متفاوت است.
یعنی ممکن است امکان اجرایی شدن سیستم هشدار سریع زلزله در تهران صفر باشد؟
این موضوع نیاز به مطالعات فنی و مهندسی دارد. احتمال دارد به این نتیجه برسیم که امکان اجرایی شدن وجود ندارد، اما همه چیز به این موضوع بستگی دارد که ما در طول پروژه به چه داده‌هایی می‌رسیم مسلما داده‌های زیادی خواهیم داشت و براساس آنها باید به این نتیجه برسیم که قابلیت اجرایی دارد یا نه.
درصورت اجرایی شدن این سیستم چند درصد احتمال خطا وجود دارد؟
اگر داده‌های حقیقی داشته باشیم می‌توانیم خطا را تخمین بزنیم، اما در حال حاضر چنین داده‌هایی را نداریم. برای همین است که می‌خواهیم سیستم آزمایشی بر روی گسل مشا نصب شود شاید بتوانیم اطلاعات واقعی بگیریم و براساس آن بتوانیم درصد خطا را پیش‌بینی کنیم.
در حال حاضر تعداد شتاب نگارهای نصب شده در تهران 10 عدد است که با تعداد نصب شده در ژاپن متفاوت است. برای راه‌اندازی سیستم هشدار سریع چه تعداد شتاب نگار نیاز دارید؟
برای شهری مثل یوکوهاما که نزدیک به 400 کیلومتر است 200 شتاب نگار نصب شده است، اما برای شهر تهران که نزدیک به 600 کیلومتر است احتمالا نیاز به شتاب نگارهای بیشتری داریم که باید با برنامه‌ریزی مناسب نسبت به تکمیل شبکه‌های پایش اقدام کنیم.
چه زمانی برای انجام مطالعات و اجرای سیستم لازم است؟
زمان اجرا به بودجه و شرایط بستگی دارد.مثلا پروژه قبلی 3 سال زمان برد که سال اول به طراحی پروژه گذشت و یکسال تمام برای بودجه و خریداری دستگاه منتظر ماندیم. بنابراین اگر بخواهیم تعداد شتاب نگارها را به 50 عدد برسانیم عملیات اجرایی آن زمان زیادی لازم ندارد و پس از خریداری دستگاه‌ها می‌توانیم در طول شش ماه سیستم را راه‌اندازی کنیم.