بسته مدیریتی برای زلزله تهران

نهاد وابسته به شهرداری‌تهران که طبق برنامه‌ریزی‌های کلان پایتخت، مسوولیت اصلی مدیریت بحران شهر تهران را در اختیار دارد، «بسته‌ چندمنظوره» برای مواجهه با «زلزله بزرگ با طیف 9/5 تا 7 ریشتر» طراحی کرده تا در زمان وقوع آن، تهران با کمترین آسیب مواجه شود.
بخش‌هایی از این بسته که شامل «معرفی حداقل 6 استان معین برای کمک به تهران»، «نقشه ترافیکی دسترسی به مناطق آسیب‌دیده» و «محاسبه تخمین خسارت تهران در 5 دقیقه» است، در حال حاضر حالت اجرایی به خود گرفته و بخش‌های دیگر به دستگاه‌های دولتی برای آماده‌باش در زمان نیاز، ابلاغ و تحویل داده شده است. مدیریت بحران برای زلزله تهران به این صورت خواهد بود که بیش از 300 سوله امن شهری در محله‌های مختلف ایجاد می‌شود و با ارسال کالاهای امدادی و خوراکی که هم‌اکنون در پایگاه پشتیبانی مرکزی ذخیره شده، شرایط برای اسکان موقت افراد در این سوله‌ها -پس از وقوع زلزله- از 3 تا 5 روز فراهم می‌شود.همچنین اسکان بلندمدت حداقل سه ماهه زلزله‌دیدگان نیز از طرح‌های در دست اجرا است که یک نمونه آن در پارک چیتگر با ظرفیت جذب 15 هزار نفر به‌وجود آمده است.طبق آنچه سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران طراحی کرده، برای نجات آسیب‌دیدگان زلزله بزرگ یکسری راه‌های هوایی و مترو شناسایی شده تا در کمترین زمان از مسیرهایی که احتمال آسیب آنها در لحظه وقوع زلزله کمتر است، تیم‌های امداد و نجات بتوانند در مناطق حضور پیدا کنند.معاون پیشگیری و کاهش خطرپذیری سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در گفت‌وگویی مفصل با دنیای‌اقتصاد، جزئیات «بسته چندمنظوره» را تشریح کرده است.
این بسته در حالی آماده شده که طبق گفته سعید منتظرالقائم، در تهران منطقه امنی به لحاظ موقعیت قرارگیری روی گسل‌های موجود وجود ندارد.
معاون سازمان مدیریت بحران تهران معتقد است: 5 تا 6 منطقه از شهر روی گسل قرار دارد و گسل‌های شمال تهران، مشاع و گسل نیاوران به‌طور قطع پرخطر هستند اما در همه جای تهران خطر جدی است. متن کامل این گفت‌وگو را در زیر بخوانید:
آیا تحقیقی در مورد میزان مقاومت ساختمان‌های تهران در برابر زلزله شده است؟ چند درصد از خانه‌های تهران در برابر زلزله مقاومت لازم را دارند؟
در این مورد تحقیقاتی انجام شده که مراحل تکمیلی آن همچنان ادامه دارد؛ به همین دلیل هنوز آخرین آمار از وضعیت مقاومت سازه‌ای خانه‌های تهران به دست نیامده است. البته ابتدا باید تعریف خود را از مقاومت خانه در برابرزلزله مشخص کنیم؛ مقاومت در این زمینه به این معنا است که حتی ممکن است خانه ما با بروز زلزله خسارت ببیند، اما تلفات جانی به جا نگذارد. پس خانه‌ای در برابر زلزله مقاوم است که در صورت بروز زلزله ساکنان آن خسارت جانی نبینند. آمار سال 75 نشان می‌دهد که در آن زمان از بین یک میلیون و 500 هزار واحد مسکونی، فقط 780 هزار واحد مسکونی در برابر زلزله به طور نسبی مقاوم بودند. یعنی 600 هزار واحد با سازه فولادی و 180 هزار واحد نیز دارای سازه بتنی مسلح بودند که از میان آنها تعدادی آسیب‌پذیر هستند؛ اما 680 هزار واحد از این تعداد به صورت بنایی یا از انواع مصالح دیگر ساخته شده بودند که این مصالح عموما در برابر زلزله آسیب‌پذیر هستند.
طی سال‌های پس از 75 چطور؟ آیا می‌توان انتظار داشت که در این مدت وضعیت ساختمان‌سازی از نظر ایمنی در برابر زلزله بهبود یافته باشد؟
می‌توانیم بگوییم از سال 75 تاکنون به طور متوسط سالانه 10 تا 15 هزار ساختمان در تهران ساخته شده است. البته در این مدت وضعیت قدری بهتر شده اما اطمینان کامل به این موضوع نمی‌توان داشت. هنوز بسیاری از خانه‌ها بدون رعایت اصول ایمنی در برابر زلزله ساخته می‌شوند، البته در این مورد ما از اطلاعات ممیزی خانه‌های مسکونی تهران که برای نوسازی انجام می‌شود استفاده می‌کنیم که قرار است تا پایان تابستان ممیزی مرحله پنجم تکمیل و به این ترتیب آخرین وضعیت ایمنی واحدهای مسکونی پایتخت در برابر زلزله برای استفاده در تحلیل‌های کلی مشخص شود.
زلزله با چه قدرتی می‌تواند تهران را با تخریب و بحران روبه‌رو ‌کند؟
در این مورد نمی‌توان با قطعیت نظر داد؛ چرا که علاوه بر قدرت زلزله محل وقوع آن و برخی عوامل دیگر موثر است. اما در سازمان مدیریت بحران در حال حاضر طیفی از زلزله‌ها را بین 5/5 تا 7 ریشتر بررسی می‌کنیم.
زلزله بزرگ که همه از آن صحبت می‌کنند چند ریشتر است و چقدر از تاخیر در زمان وقوع آن سپری شده است؟
180 سال است که زلزله مهمی تهران را تهدید نکرده است و حتی زلزله 180 سال پیش هم که همه از آن به عنوان زلزله بزرگ یاد می‌کنند چندان قوی نبود. این زلزله اگرچه 7 ریشتر بزرگی داشت؛ اما چون در فاصله 25 کیلومتری تهران اتفاق افتاد آن‌چنان شدید احساس نشد. اما زلزله سال 855 میلادی زلزله ای بزرگ بود که محل کنونی تهران را به طرز مهیبی لرزاند. در واقع چندصد سال است که تهران زلزله بزرگی را به خود ندیده است و به همین خاطر هر لحظه ممکن است زلزله بزرگ بیاید.
محاسبه ای دارید که نشان دهد در صورت بروز زلزله 5 یا 6 ریشتری چه مقدار از تهران تخریب می‌شود و چند نفر از ساکنان آسیب می‌بینند؟
در این مورد اطلاعات دقیقی در دست نیست و این مستلزم بررسی تک تک خانه‌های تهران است که هنوز میسر نشده اما به هر حال اگر چنین زلزله‌ای در خود تهران اتفاق بیفتد آنقدر بزرگ خواهد بود که ترس ایجاد کند و با بحران مواجه شویم.
در مورد شریان‌های حیاتی تهران مثل شبکه آب، برق، گاز و فاضلاب چطور؟ به لحاظ استانداردهای تدوین شده آیا مقاومت لازم را در برابر زلزله دارند؟
بعضی از این سازمان‌ها هم مطالعات لازم آسیب‌پذیری را سال‌ها است که انجام داده‌اند و اقداماتی را پیگیری کرده‌اند. مثلا شرکت گاز طرح‌هایی را در دست اجرا دارد و طی سال‌های گذشته با انجام حفاری‌هایی انشعابات خطوط گاز را مقاوم سازی کرده‌است. سازمان آب همچنین اقداماتی را شروع کرده اما مشکل تمام این سازمان‌ها کمبود بودجه است که امیدواریم با هدفمند کردن یارانه‌ها بودجه آنها افزایش و ایمن سازی خطوط آب، برق، گاز و فاضلاب جدی تر دنبال شود.
همین لحظه که ما در حال انجام این مصاحبه هستیم، اگر زلزله بزرگی در تهران اتفاق بیفتد بر سر این خطوط چه می‌آید؟ آیا آن زمان تخریب این خطوط، تهران را تهدید می‌کند؟
بله. با بحران مواجه خواهیم شد. ببینید وقتی زلزله‌ای رخ می‌دهد در تمام دنیا شریان‌هان حیاتی آسیب می‌بینند. مسلما در تهران نیز این اتفاق خواهد افتاد؛ مثلا ممکن است گاز منطقه‌ای قطع شود یا چند محله بی آب شوند؛ اما به هر حال در حال حاضر کارهای خوبی در حال انجام است.
پس هر لحظه باید در انتظار وقوع زلزله بزرگ باشیم. بفرمایید چگونه می‌توان در مقابل زلزله مقاومت کرد و آسیب‌های احتمالی را به حداقل رساند؟
اولین راه مقابله با زلزله ساخت خانه‌های جدید به صورت مقاوم است. مردم باید بدانند که در صورتی که خانه‌های خود را بر اساس اصول مهندسی بنا کنند از خطر زلزله تا حد زیادی مصون می‌شوند. از مردم انتظار داریم تا بدون تشویش بدانند که هر لحظه امکان وقوع زلزله وجود دارد؛ اما می‌توان با یک سری اقدامات ساده از این بلای طبیعی نجات یافت. خانواده‌ها حتی باید نسبت به موضوع ثبت نام فرزندان خود در مدارس هم دقت کنند و آنها را به مدارسی بسپارند که مقاوم در برابر زلزله هستند. به هر حال بدانیم که راه زلزله فرار نیست و بهترین کار این است که در اطراف خانه خود بمانیم؛ چرا که ممکن است در این چنین مواقعی خانه مان غارت شود یا مثلا در زمان هجوم مردم برای خروج از تهران در ترافیک به وجود آمده حوادث ناگوارتری پیش آید.
همان‌طور که می‌دانید هر شهری در زمان وقوع زلزله شهر معینی دارد که از حمایت‌ها و کمک‌های آن استفاده می‌کند. شهرهای معین تهران کدامند؟
البته در مورد تهران باید از لفظ استان‌های معین استفاده کنیم. در حال حاضر تمام استان‌های اطراف تهران استان‌های معین آن محسوب می‌شوند که در هر جهت جغرافیایی تهران استان مربوطه امدادرسانی می‌کند. این 6 استان شامل استان‌های مازندران، قم، مرکزی، قزوین، اصفهان و سمنان می‌شوند. علاوه بر این لایه دیگری از استان‌ها نیز استان‌های معین را پشتیبانی می‌کنند.
پس در واقع در زمان وقوع زلزله در تهران تمام کشور بسیج خواهد شد.
بله همین‌طور است. اگر زلزله ای بزرگ در تهران بیاید، ناچار به استفاده از امکانات تمام کشور هستیم.
در مورد گسل‌های پایتخت هم توضیح دهید. کدام مناطق تهران روی گسل قرار دارند؟
البته هنوز بعضی از گسل‌های پایتخت شناسایی نشده‌اند اما شاید 9 تا 10 منطقه روی گسل قرار داشته باشند که شامل مناطق شمالی تهران از جمله منطقه 1، 2، 3، 4، 5 و 22 برخی مناطق جنوبی از جمله 15 و 20 می‌شود اما این را فراموش نکنیم که حتی مناطقی که روی گسل نیستند نیز در خطر هستند؛ چرا که در بسیاری مواقع زمان بروز زلزله خانه‌ای که روی گسل است، دچار تخریب نمی‌شود؛ اما مناطقی که روی گسل نیستند آسیب شدید می‌بینند.
کدام یک از این گسل‌ها فعال هستند؟ کدام پرخطرترند؟
در رابطه با فعالیت گسل‌های تهران هنوز باید مطالعه شود. گسل شمال تهران، گسل مشاع، گسل نیاوران به طور قطع پرخطر هستند.
آیا در تهران محله‌ها را به کم خطر، پرخطر و ایمن در مقابل زلزله تقسیم‌بندی کرده‌اید؟
خیر، چنین تقسیم‌بندی نشده است اما در کل، منطقه ایمن در تهران وجود ندارد. بنابراین تمام مناطق باید آماده باشند و در ساختن ساختمان‌ها مقاومت در برابر زلزله را جدی بگیرند. در همه جای تهران خطر جدی است.
این روزها که دوباره بحث زلزله داغ شده، حرف و حدیث پیرامون دستگاه پیش نشانگر زلزله‌ای که مرکز تحقیقات مسکن آن را طراحی و اختراع کرده نیز داغ شده است. نظر شما در مورد این دستگاه چیست؟
هرکس که در مورد یک دستگاه یا اختراع علمی ادعایی دارد باید مشخصات دستگاه خود را به صورت علمی منتشر کند و به مراجع مربوط ارائه دهد؛ اما در مورد این دستگاه تا کنون چیزی از سوی مرکز تحقیقات مسکن ندیده‌ایم. علاوه بر این تجربه نشان داده که به دستگاه‌های پیش نشانگر زلزله هیچ اطمینانی وجود ندارد. مثلا مدعی‌ترین کشور در این مورد چین است که سابقه‌ای بیش از 40 ساله در استفاده از روش‌های پیش نشانگری زلزله دارد اما سامانه‌های این کشور در سال 2008 یک زلزله را از دست داد و 90 هزار نفر در یک زلزله خیلی بزرگ جان باختند. البته این کشور در سال 1975 توانست یک زلزله را پیش‌بینی کند. باید بدانیم که سیستم‌های پیش نشانگر در ابتدای راه هستند و از نظر مدیریت ریسک و مدیریت بحران به هیچ وجه قابل اتکا نیستند؛ اما شاید به عنوان ابزار کمکی بتوان از آنها استفاده کرد.
شما در سال 86 برای شناسایی گسل‌های دور از دسترس و ناشناخته تهران شروع به استفاده از دستگاهی بزرگ که با یک کامیون حمل می‌شد کردید تا از طریق عبور آن در بزرگراه‌های تهران فعالیت گسل‌ها را در نیمه شب بررسی کنید. استفاده از این دستگاه را چرا متوقف کردید؟ قصد به‌کارگیری دوباره آن وجود ندارد؟
این دستگاه ابزاری برای شناسایی گسل‌های زیرسطحی بود و امکان مطالعه هندسه گسل‌ها را برایمان فراهم می‌کرد؛ اما به خاطر ایجاد سر و صدای زیاد و تخریب لوله‌های موجود در مسیر کامیون و لرزش ساختمان‌های منطقه با آن مخالفت شد اما استفاده از این دستگاه را از دستور کار خارج نکرده‌ایم. در حال حاضر هم در تلاش برای شناسایی گسل‌ها از طریق عکس‌های هوایی و سایر راه‌های مطالعاتی هستیم.
آیا با این روش‌ها می‌توان گسل‌های ناشناخته‌ای را که در عمق زمین قرار دارند، شناسایی کرد؟
خیر برای شناسایی این قبیل گسل‌ها، همان روش متوقف شده مناسب بود.
با این وجود آیا راهی برای اطلاع از لحظه وقوع زلزله تهران از قبل وجود دارد؟
خیر هیچ راه مطمئنی برای این کار وجود ندارد.
در برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری، وظایف سازمان مدیریت بحران شهر تهران در هنگام زلزله چیست؟
همان‌طور که از اسم سازمان پیدا است به طور کلی سازمان مدیریت بحران وظیفه مدیریت بحران و هماهنگی نهادهای مسوول در این زمینه دارد. در مورد زلزله نهاد‌های مختلفی مانند وزارت کشور، سازمان مدیریت بحران کشور، شهرداری، آتش نشانی، اورژانس، وزارت نیرو، شرکت‌های آب، برق و گاز، نیروی انتظامی، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت سازمان هلال احمر، قوه قضائیه و حتی سازمان زندان‌ها نیز مسوولیت دارند.
آمادگی خود را در برابر زلزله احتمالی تهران چگونه می‌بینید؟
در حال حاضر آمادگی نسبتا خوبی داریم اما هنوز ایده‌آل نیستیم و احساس می‌کنم که در ابتدای راه قرار داریم. در گذشته نزدیک آمادگی ما خیلی نبود اما اکنون با برگزاری جلسات هفتگی با تمام دستگاه‌های ذی‌ربط برنامه‌ریزی می‌کنیم و اقداماتی را در دست داریم.
مهم‌ترین این اقدامات کدامند؟
در حال حاضر سیستم تخمین خسارت سریع زلزله تهران را راه‌اندازی کرده‌ایم که این سیستم در عرض کمتر از 5 دقیقه پس از وقوع زلزله اطلاعات مربوط به تخمین خسارت را به صورت نقشه در می‌آورد. همچنین در پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران نیز یک سری اقلام از جمله امدادی و خوراکی را انبار کرده‌ایم که در زمان وقوع زلزله تا رسیدن نیروهای کمکی از خارج تهران، با بحران مواجه نشویم. این اقلام می‌توانند درصد قابل توجهی از افراد آسیب دیده را پوشش دهند. به طور کلی پس از وقوع زلزله به مدت 3 تا 5 روز با مرحله اولیه بحران مواجه هستیم؛ بنابراین برای تمام دستگاه‌های مسوول از جمله وزارت بهداشت، هلال احمر و... سناریوهای زلزله را تهیه کرده‌ایم تا وظایف هریک در زمان وقوع حادثه مشخص باشد.
آیا این توان را دارید که کمک‌های مورد نظر را به راحتی به مناطق زلزله زده برسانید؟ آیا ورود به همه مناطق تهران به راحتی میسر خواهد بود؟
به نکته جالبی اشاره کردید. در زمان وقوع زلزله احتمال تخریب راه‌های دسترسی وجود دارد. به همین دلیل با همکاری هلال احمر قرار است سوله‌هایی را در داخل محلات راه‌اندازی کنیم و اقلامی را به داخل سوله‌های محلات منتقل کنیم. حتی در نظر داریم که نیروهایی در 374 محله تهران به ازای هر محله 3 گروه 30 نفری نیروی داوطلب تربیت کنیم تا در صورت بروز حادثه به عنوان نیرو‌های امدادرسانی محلی علاوه بر نیروهای آتش‌نشانی، هلال احمر، اورژانس و وزارت بهداشت در هر محله از این نیروها بهره گیریم و اقلام ذخیره شده امدادی را نیز در اختیار همین نیروهای محلی قرار می‌دهیم. از طرف دیگر با موسسات خصوصی مثل اصناف هماهنگ می‌کنیم تا بعد از وقوع زلزله امکانات خود را در اختیار سازمان قرار دهند و سازمان مدیریت بحران نیز در ازای این خدمات حتی با نرخ بالاتر بهای خدمات را بپردازد.
به احتمال تخریب راه در هنگام بروز زلزله اشاره کردید. برای این بحران راهکاری دارید؟
بله ما یک سری راه مترو و راه هوایی را مشخص کرده‌ایم و نقشه ترافیکی بعد از زلزله را نیز ترسیم کرده‌ایم و شبکه دسترسی اضطراری را در اختیار دستگاه‌های مربوطه قرار داده‌ایم که همچنان در حال کامل کردن آن هستیم.
آیا سوله‌های بحران شهر در حال حاضر متناسب با جمعیت در محله‌های تهران وجود دارد؟
در حال حاضر 99 پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران در تهران وجود دارد که البته این پایگاه‌ها برای اسکان شهروندان نیست. در تلاش هستیم تا تعداد این پایگاه‌ها را به 120 عدد افزایش دهیم و در مرحله بعد نیز تعداد آنها را به 374 پایگاه برسانیم. برای اسکان مردم نیز طرح‌های اسکان بلندمدت سه ماهه و حتی سه ساله را تدوین کرده‌ایم و اقداماتی را در دست داریم که در مرحله اول به تازگی پارک چیتگر با امکان اسکان 15 هزار نفر با امکاناتی مانند محل برپایی چادر، آشپزخانه صحرایی و سایر امکانات ضروری اجرا شده است.